Hełm polski wz. 31 („Salamandra”). Zabytek miesiąca

W skład zamkowej wystawy stałej „Działdowo – miasto i ludzie dawnego pogranicza” wchodzą eksponaty, pochodzące z różnych okresów. Możemy na niej znaleźć zarówno przedmioty średniowieczne, jak również te powstałe w XX w.

Jednym z bardziej współczesnych obiektów jest hełm polski wz. 31, zwany „Salamandrą”. Znajduje się on w sali 6., zlokalizowanej w dawnych zamkowych piwnicach. Wspomniany hełm był podstawowym elementem wyposażenia polskich sił zbrojnych w momencie wybuchu
II wojny światowej.

Hełm polski wz. 31 („Salamandra”) był hełmem stalowym. Pierwsze tego typu przedmioty pojawiły się na polu walki w okresie I wojny światowej. Ich powstanie było spowodowane niedostateczną ochroną głów żołnierzy, narażonych na obrażenia powodowane przez odłamki pocisków artyleryjskich. Pierwszy hełm stalowy został wprowadzony do użytku przez siły francuskie, w lipcu 1915 r. Ze względu na swój charakterystyczny grzebień, wyglądem przypominał kaski strażackie. Ów hełm, zwykło określać się mianem „Adriana”, w nawiązaniu do ówczesnego kwatermistrza generalnego francuskiej armii gen. Louisa Auguste Adriana, który odpowiadał za jego stworzenie. Niedługo później, na polu walki pojawiły się konstrukcje stworzone przez Brytyjczyków (autorstwa Johna Leopolda Brodiego) oraz Niemców (projekt prof. Politechniki Hanowerskiej Friedricha Schwerda, zwany jako Stahlhelm). Wprowadzenie hełmów stalowych spowodowało znaczący spadek śmiertelnych obrażeń głowy u żołnierzy. Brytyjczycy odnotowali, że w ich armii liczba zgonów
spadła o 75%.

Po zakończeniu I wojny światowej, w armii odrodzonej Rzeczpospolitej Polskiej najpopularniejszym hełmem był ten konstrukcji francuskiej. W polskich realiach, nie sprawdzał się on jednak najlepiej. Zaprojektowano go bowiem do walki pozycyjnej. Z tego powodu, najwyższe władze wojskowe podjęły decyzję o rozpoczęciu prac nad stworzeniem nowego wzoru hełmu stalowego. Stanowiły one jeden z elementów procesu ujednolicania umundurowania wojska polskiego, zainicjowanego na początku lat 20-tych XX w.
W celu opracowania nowego wzoru hełmu, powołano specjalną komisję, w skład której weszło wielu specjalistów z różnych dziedzin. Dużą wagę przywiązywano do wyglądu, dlatego
do zespołu dołączono przedstawiciela Muzeum Narodowego. Został nim pułkownik Bronisław Gembarzewski, późniejszy dyrektor Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Co ciekawe, niedługo potem do wspomnianej komisji, z ramienia Ministerstwa Kultury i Sztuki, dołączył Eligiusz Niewiadomski, który w grudniu 1922 r. zamordował pierwszego w historii Prezydenta Polski Gabriela Narutowicza.

Jednym z celów przyświecających członkom wspomnianej komisji, było opracowanie hełmu jak najbardziej dopasowanego do „słowiańskiego kształtu czaszki”. By to osiągnąć, przeanalizowano budowę anatomiczną ówczesnych mieszkańców Polski. W toku prowadzonych prac, opracowano kilka projektów hełmu. Jeden z nich, zakładał połączenie elementów konstrukcji francuskiej i niemieckiej. Nie został on jednak zaakceptowany. Wyjściowy projekt polskiego hełmu stalowego został zaprezentowany w 1930 r. W tym roku, wyprodukowano pierwszych 300 sztuk. Po wizycie polskiej delegacji wojskowej w zakładach, mieszących się w szwedzkim mieście Eskilstuna, wprowadzono kilka zmian w już przygotowanym projekcie, w wyniku czego narodził się hełm polski wz. 31. W 1931 r., skierowano go na testy, po czym podjęto decyzję o rozpoczęciu masowej produkcji.

Hełm polski wz. 31 był hełmem jednoczęściowym, zawierającym lekkie podcięcie i wyprofilowany daszek. Malowano go lakierem antyodblaskowym „Salamandra”, zawierającym domieszki korka. Mieszankę tę opracowano w Zakładach Przemysłowo-Chemicznych „W. Karpiński i M. Leppert” w Warszawie. Lakier „Salamandra” nie był jednak jedynym, z którego korzystano. Do malowania hełmów wykorzystywano także lakier gładki w następujących kolorach: granatowym, khaki, szarym oraz szaro-zielonym. Od środka,
zawierał on system pasków i taśm, umożliwiających przytwierdzenie go do głowy żołnierza. Elementy te, określane fachowo mianem fasunku, wykonano ze skóry zwierzęcej.
Ciężar hełmu wynosił ok. 1,3 kg. Zapewniał on ochronę m.in. przed pociskami broni krótkiej oraz drobnymi odłamkami granatów ręcznych.

Przetarg na masową produkcję omawianego hełmu wygrała Huta „Ludwików”, mieszcząca się w Kielcach. Miesięcznie, wytwarzano ok. 8 tys. sztuk. Przedmioty te wytwarzano z dwóch rodzajów blachy: bardziej wytrzymałej i droższej niklowo-chromowo-molibdenowej oraz mniej odpornej i tańszej wysokomanganowej. Szacuje się, iż do wybuchu II wojny światowej wyprodukowano ok. 320 tys. hełmów. Weszły one w skład podstawowego wyposażenia jednostek piechoty i artylerii Wojska Polskiego. Ponadto, użytkowały je: Marynarka Wojenna, Korpus Ochrony Pogranicza, Straż Graniczna, Policja Państwowa oraz poszczególne oddziały Obrony Narodowej. Prawdopodobnie, część wyprodukowanych hełmów trafiła na eksport do Hiszpanii i Persji (obecny Iran). Nie są to jednak informacje
w pełni zweryfikowane. Warto dodać, iż po 1945 r. omawiany hełm znajdował się na wyposażeniu Ludowego Wojska Polskiego. Wytwarzano wówczas nieco zmodyfikowany wariant, zwany wz. 31/50. Charakteryzował się nieco zmodyfikowaną przypinką oraz brakiem charakterystycznego lakieru „Salamandra”. Niniejszy hełm stanowił także podstawę do opracowania kolejnego projektu polskiego hełmu – wz. 67.

Omawiany eksponat nosi widoczne ślady użytkowania. Widać na nim również sporej wielkości przestrzelenie. Można wnioskować, iż był on użytkowany na polu walki, najprawdopodobniej w okresie kampanii polskiej 1939 r.

mgr Artur Paweł Barcikowski,
Muzeum Pogranicza w Działdowie

Bibliografia:
M.M., Eksponat Miesiąca hełm polski wz. 31 – czerwiec 2017,
https://www.ecpip.pl/aktualnosci/archiwum-2017/68666-eksponat-miesiaca-helm-polski-wz-31-czerwiec-2017.html, [data dostępu: 24.06.2025 r., godz. 12:20].
Mackiewicz M., Hełm dostosowany kształtem „do typu słowiańskiej czaszki”.
Wzór 31 – nowoczesny hełm dla Wojska Polskiego, https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,obiekty,1482,obiekt_helm_wzor_31.html,
[data dostępu: 23.06.2025 r., godz. 10:11].

(na zdjęciu hełm polski wzór 31 i muzealnik Artur Paweł Barcikowski)